آیه 5 سوره زمر

خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَى اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ «5»

جلد 11 - صفحه 220

خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ‌: خداى به حق آن ذاتى است كه بيافريد آسمانها و زمينها را، بِالْحَقِ‌: به راستى و درستى نه به باطل و عبث بلكه در آفريدن آنها چندين هزار آثار قدرت و اطوار حكمت مندرج است تا به تدبّر و تفكر در آنها معرفت به وحدانيت سبحانى پيدا كنند. يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهارِ: در مى‌آورد شب را به روز، يعنى به پرده ظلمت شب نور روز را مى‌پوشاند. وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَى اللَّيْلِ‌: و در مى‌آورد روز بر شب، يعنى به شعاع ضياء روز، ظلمت شب را پنهان مى‌سازد. يا شب را به روز مى‌افزايد و روز را مى‌كاهد و روز را به شب متزايد و شب را ناقص گرداند. وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ: و رام كرد آفتاب و ماه را، يعنى جارى ساخت آنها را بر طرز واحد، كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى‌: هر يك آنها مى‌رود در فلك خود تا زمانى نام برده شده، يعنى وقت معين كه منتهى دور آنست در سير هر روز يا هر ماه يا هر سال. يا وقت انقطاع سير او كه قيامت باشد. أَلا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ: بدانيد كه خداى غالب است بر تمام مكونات، بسيار آمرزنده كه با وجود شرك و معصيت، سلب نفرمايد از بنى آدم اصناف نعمت را و معامله ننمايد به عقوبت. و محقق است ذاتى كه قادر بر خلق آسمان و زمين و تسخير آفتاب و ماه و ادخال شب در روز و بعكس باشد، هر آينه منزه خواهد بود از اتخاذ ولد و شريك، زيرا آن از صفات محتاج، و ذات او غنى باشد.

ديگر از شواهد قدرت او:

جلد 11 - صفحه 221

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ «1» إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ «2» أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى‌ إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي ما هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفَّارٌ «3» لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً لاصْطَفى‌ مِمَّا يَخْلُقُ ما يَشاءُ سُبْحانَهُ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ «4»

خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَى اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ «5»

ترجمه‌

اين نازل نمودن كتابست از جانب خداوند غالب درست كردار

همانا ما فرستاديم بسوى تو كتابرا بحق پس بپرست خدا را با آنكه خالص‌كننده باشى براى او دين را

بدانيد كه براى خدا است دين خالص و آنها كه گرفتند غير از او خداوندگارانى ميگويند نمى‌پرستيم آنها را مگر براى آنكه نزديك كنند ما را بخدا نزديك نمودنى همانا خدا حكم ميكند ميانشان در آنچه آنها در آن اختلاف ميكنند همانا خدا هدايت نمى‌كند كسى را كه او دروغگوى ناسپاس است‌

اگر ميخواست خدا كه بگيرد فرزندى هر آينه برگزيده بود از آنچه مى‌آفريند آنچه را كه ميخواست منزّه است او او است خداى يگانه داراى قهر و غلبه‌

آفريد آسمانها و زمين را بحق ميپوشاند لباس شب را بر روز و ميپوشاند لباس روز را بر شب و رام گردانيد خورشيد و ماه را هر يك جارى ميگردد تا مدتى نامبرده بدانيد او است خداوند غالب آمرزنده.

تفسير

خداوند متعال در اينسوره مباركه بدوا فرموده نزول قرآن از خداوند ارجمند درست‌كردار است و بنابراين تنزيل مبتدا و من اللّه خبر است و محتمل است تنزيل خبر مبتداء محذوف باشد چنانچه ترجمه شد و بعدا ميفرمايد

جلد 4 صفحه 483

ما آنرا براستى و درستى و حق و حقيقت فرستاديم نه بدون غرض صحيح و بيهوده و بباطل و براى تذكر عموم بندگان به پيغمبر خود دستور داده كه عبادت كن خدا را از روى اخلاص بدون ريا و شرك و اغراض ديگرى بطوريكه دين تو منحصر بخداپرستى باشد و بدانكه دين خدا خالص از غير خدا است و دينى كه در آن شرك باشد بهر وجه كه باشد منسوب بحقّ و بامر خدا نميشود و مرضىّ الهى نيست و نبوده و نخواهد بود و آنكه بت‌پرستان مكّه ميگويند ما خداوند بزرگ را كه خالق آسمانها و زمين است قبول داريم و اينكه پرستش مينمائيم بتها را براى آنستكه آنها نزديك كنند ما را بخدا بنزديكى مخصوصى كه آنشفاعت است و خدا حكم ميكند ميان آنها و موحّدين در آنچه با هم در آن اختلاف مينمايند از توحيد و شرك يا حكم مينمايد بين اهل شرك در اختلافاتيكه مينمايند با يكديگر در امور دينى و انواع شرك آنها از خفى و جلى و اجلى و غيرها و هر كس را بقدر استحقاق عذاب ميفرمايد و قدر مشترك ميان همه آنستكه آنها دروغ ميگويند بتها هيچ كار از دستشان برنمى‌آيد و بعبادت آنها كفران نعمت خدا را مينمايند و خداوند توفيق نيل بسعادت و هدايت بدار كرامت خود را بآنها نميدهد در احتجاج از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله نقل نموده كه بمشركين عرب فرمود شما چرا عبادت ميكنيد بتها را گفتند براى آنكه آنها ما را بخدا نزديك كنند فرمود آيا آنها شنوا و مطيع و عبادت كننده پروردگارند تا شما براى تعظيم آنها مقرّب درگاه خدا شويد گفتند خير فرمود شما كسانى هستيد كه آن بتها را بدست خودتان تراشيده و ساخته‌ايد گفتند بلى فرمود پس اگر قدرت داشتند آنها سزاوارتر بود عبادت شما را نمايند از شما كه عبادت آنها را نمائيد وقتى كه امر نفرموده باشد شما را بتعظيم آنها كسيكه عارف است بمصالح و عواقب شما و حكيم است در آنچه شما را بآن تكليف ميفرمايد و نيز اينكه بعضى از مشركين عرب ميگويند ملائكه دختران خدايند و يهود ميگويند عزير پسر خدا است و نصارى ميگويند مسيح پسر خدا است تمام دروغ و افتراء بخدا است چون خداوند منزّه است از آنكه مجانسى از زن و فرزند داشته باشد و اگر ميخواست كسيرا بفرزندى از بندگان خود قبول نمايد باختيار آنها نميگذارد كه براى او فرزند اختيار نمايند خودش براى خود از مخلوقاتش‌

جلد 4 صفحه 484

هر كس را ميخواست بفرزندى اختيار مينمود ولى او حاجت بگرفتن زن و فرزند براى خود ندارد و مقام مقدّسش اجلّ از اين امور است چون او يگانه است مجانس و مشابه و عديل و نظيرى ندارد و منقسم نميشود در وجودى و نه در عقلى و نه در وهمى چنانچه در توحيد از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده و قاهر و غالب بر تمام موجودات است خلق فرموده آسمانها و زمين را بحقّ نه بباطل و بمقتضاى حكمت نه بيهوده و عبث و شب و روز را بر گرد يكديگر ميگرداند يا هر يك را غالب بر ديگرى مينمايد و مسخّر فرموده خورشيد و ماه و ساير سيّارات را كه هر يك از آنها در مدار خود بامر او سير مينمايند تا مدّت معيّنى كه نهايت دور آنها يا روز قيامت باشد كه پايان سير آنها است و همه مقهور بقهر الهى خواهند شد و اينها براى آنستكه تمام موجودات بكمال لايق خود برسند و هر موجودى بقدر قابليّت خود از معرفت و نعمت بى‌منتهاى او كامياب و بهره‌مند گردد و عزّت و عظمت خداوند آشكار شود و براى اهل ايمان احيانا اگر خلل و فتورى در اطاعت و عبادت حقّ روى دهد بمغفرت و رحمت او تلافى و تدارك گردد.

خَلَق‌َ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ بِالحَق‌ِّ يُكَوِّرُ اللَّيل‌َ عَلَي‌ النَّهارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَي‌ اللَّيل‌ِ وَ سَخَّرَ الشَّمس‌َ وَ القَمَرَ كُل‌ٌّ يَجرِي‌ لِأَجَل‌ٍ مُسَمًّي‌ أَلا هُوَ العَزِيزُ الغَفّارُ «5»

خلق‌ فرمود آسمان‌ها ‌را‌ و زمين‌ ‌را‌ بحق‌ ‌از‌ روي‌ حكمت‌ و مصلحت‌ صحيح‌ درست‌ بجا و بموقع‌ ميگذارد شب‌ ‌را‌ ‌بر‌ روز ‌يعني‌ ميافزايد و روز ‌را‌ ‌بر‌ شب‌ و مسخر فرمود خورشيد و ماه‌ ‌را‌ ‌کل‌ اينها ‌در‌ جريان‌ و سير هستند ‌براي‌ مدتي‌ ‌که‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ تعيين‌ فرموده‌ و نام‌ نهاده‌ آگاه‌ باشيد ‌او‌ ‌است‌ عزيز و بسيار آمرزنده‌.

خَلَق‌َ السَّماوات‌ِ هفت‌ طبقه آسمانها ‌را‌ ‌که‌ ‌در‌ خبر دارد ‌هر‌ طبقه ‌آنها‌ ‌تا‌ طبقه ديگر پانصد سال‌ راه‌ ‌است‌ و فوق‌ ‌آنها‌ كرسيست‌ ‌که‌ ميفرمايد وَسِع‌َ كُرسِيُّه‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ آيه الكرسي‌ و فوق‌ كرسي‌ عرش‌ ‌است‌ ‌که‌ محيط بجميع‌ عوالم‌ جسمانيست‌ و فوق‌ ‌آن‌ عوالم‌ مجردات‌ عالم‌ عقول‌ و نفوس‌ و ارواح‌ و فوق‌ ‌آن‌ عالم‌ انوار و فوق‌ ‌آن‌ عالم‌ لاهوت‌ ‌که‌ ‌لا‌ يدرك‌ و ‌لا‌ يوصف‌ ‌است‌ و جز ذات‌ اقدسش‌ احاطه‌ بآن‌ ندارد و عالم‌ جبروت‌.

وَ الأَرض‌َ كرات‌ سفليّه‌ كره زمين‌ ‌که‌ ‌بر‌ روي‌ كره آب‌ فرار گرفته‌ مثل‌ كشتي‌ روي‌ آب‌ و كره هوي‌ ‌که‌ محيط بكره آب‌ و زمين‌ ‌است‌ جل‌ الخالق‌.

بِالحَق‌ِّ حق‌ بمعني‌ ثابت‌ ‌است‌ مقابل‌ باطل‌ ‌که‌ زائل‌ و زاهق‌ ‌است‌ ‌يعني‌ ‌از‌ روي‌ حكمت‌ و مصلحت‌ صحيح‌ بجا و بموقع‌ ‌است‌ و كار قبيح‌ و لغو نيست‌.

يُكَوِّرُ اللَّيل‌َ عَلَي‌ النَّهارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَي‌ اللَّيل‌ِ تكوير چيزي‌ ‌بر‌ چيزي‌ گذاردن‌ ‌است‌ مثل‌ تكوير عمامه‌ ‌که‌ روي‌ ‌هم‌ پيچيده‌ ميشود و ظاهرا اينجا بمعني‌ زياده‌ و نقصان‌ ‌است‌ ‌که‌ شب‌ ‌را‌ ‌بر‌ روز ميافزايد و روز ‌را‌ ‌بر‌ شب‌ چون‌ كره زمين‌

جلد 15 - صفحه 285

دور كره شمس‌ ‌در‌ مدار منطقة البروج‌ سير ميكند و دائره منطقة البروج‌ ‌در‌ دو نقطه‌ تماس‌ پيدا ميكنند ‌با‌ دائره معدل‌ النهار اول‌ فروردين‌ و اول‌ مهر شب‌ و روز مساوي‌ ميشود و ‌هر‌ چه‌ رو بنقطه جنوب‌ رود شب‌ افزوده‌ ميشود ‌بر‌ روز و ‌هر‌ چه‌ رو بشمال‌ آيد روز افزوده‌ ميشود ‌که‌ منتهي‌ بلندي‌ روز اول‌ تير ‌است‌ و منتهي‌ بلندي‌ شب‌ ‌که‌ اول‌ دي‌ ‌باشد‌.

وَ سَخَّرَ الشَّمس‌َ وَ القَمَرَ تمام‌ كرات‌ علويه‌ و سفليه‌ مسخر امر الهي‌ هستند و ‌در‌ تحت‌ فرمان‌ ‌او‌ چنانچه‌ ميفرمايد وَ الشَّمس‌َ وَ القَمَرَ وَ النُّجُوم‌َ مُسَخَّرات‌ٍ بِأَمرِه‌ِ اعراف‌ آيه 52 وَ سَخَّرَ لَكُم‌ُ اللَّيل‌َ وَ النَّهارَ وَ الشَّمس‌َ وَ القَمَرَ وَ النُّجُوم‌ُ مُسَخَّرات‌ٌ بِأَمرِه‌ِ نحل‌ آيه 12 أَ لَم‌ يَرَوا إِلَي‌ الطَّيرِ مُسَخَّرات‌ٍ فِي‌ جَوِّ السَّماءِ ما يُمسِكُهُن‌َّ إِلَّا اللّه‌ُ نحل‌ آيه 81.

كُل‌ٌّ يَجرِي‌ لِأَجَل‌ٍ مُسَمًّي‌ ‌تا‌ روز آخر دنيا و قيام‌ قيامت‌ ‌که‌ تمام‌ ‌از‌ حركت‌ و جريان‌ بازداشته‌ ميشوند و مجتمع‌ ميشوند و آثار ‌از‌ ‌آنها‌ گرفته‌ ميشود ‌که‌ آيات‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ باب‌ بسيار ‌است‌ ‌در‌ بسياري‌ ‌از‌ سور بيان‌ ‌شده‌.

أَلا هُوَ العَزِيزُ الغَفّارُ معناي‌ عزيز و غفار مكرر بيان‌ ‌شده‌ و واضح‌ ‌است‌ احتياج‌ بتوضيح‌ ندارد.

]

(آیه 5)- سپس برای تثبیت این واقعیت که خدا هیچ نیازی به مخلوقات ندارد، و نیز برای بیان نشانه‌هائی از توحید و عظمتش می‌فرماید: «آسمانها و زمین را به حق آفرید» (خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ).

حق بودن آنها دلیل بر این است که هدفی بزرگ در کار بوده که آن چیزی جز تکامل موجودات، و در پیشاپیش آنها انسان، و سپس منتهی شدن به رستاخیز نیست.

بعد از بیان این آفرینش بزرگ به گوشه‌ای از تدبیر عجیب و تغییرات حساب شده و نظامات شگرف حاکم بر آنها اشاره کرده، می‌گوید: «شب را بر روز می‌پیچد و روز را بر شب» (یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ).

نکته لطیفی که در این تعبیر قرآنی، نهفته این است که زمین کروی است و به دور خود گردش می‌کند و بر اثر این گردش، نوار سیاه شب و نوار سفید روز دائما گرد آن می‌گردند، گوئی از یکسو نوار سفید بر سیاه و از سوی دیگر نوار سیاه بر سفید پیچیده می‌شود.

به هر حال قرآن مجید در مورد نظام «نور» و «ظلمت» پیدایش شب و روز تعبیرات گوناگونی دارد که هر کدام به نکته‌ای اشاره می‌کند و از زاویه خاصی به آن می‌نگرد.

سپس به گوشه دیگری از تدبیر و نظم این جهان پرداخته، می‌گوید:

«و خورشید و ماه را مسخر فرمان خویش قرار داد که هر کدام تا سر آمد معینی به حرکت خود ادامه می‌دهند» (وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی).

نه خورشید در حرکتی که به گرد خود دارد، یا حرکتی که با مجموع منظومه شمسی به سوی نقطه خاصی از کهکشان پیش می‌رود کمترین بی‌نظمی از خود نشان می‌دهد، و نه ماه در حرکت خود به دور زمین و به دور خودش، و در همه حال

ج4، ص210

سر بر فرمان او دارند، «مسخر قوانین آفرینش» اویند، تا سر آمد عمرشان به وضع خود ادامه می‌دهند.

در پایان آیه به عنوان تهدید مشرکان در عین گشودن راه بازگشت و لطف و عنایت می‌فرماید: «آگاه باشید که او قادر و آمرزنده است»! (أَلا هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفَّارُ).

به مقتضای عزت و قدرت بی‌انتهایش هیچ گنهکار و مشرکی نمی‌تواند از چنگال عذابش بگریزد، و به مقتضای غفاریتش پرده بر روی عیوب و گناهان توبه کاران می‌افکند و آنها را در سایه رحمتش قرار می‌دهد.